Μνήμη Αργύρη Εφταλιώτη

Ως προς το στιχουργικό υλικό της συλλογής, το οποίο αντιστοιχεί σε ένα μεγάλο χρονικά εύρος της δημιουργίας του Α. Εφταλιώτη, επιλέχθηκαν οι εκδοχές των ποιημάτων που βρίσκονται στην τρίτομη έκδοση των Απάντων του ποιητή, όπως τα επιμελήθηκε ο Γ. Βαλέτας.² Τα τραγούδια μελοποιήθηκαν στη Μυτιλήνη από τον Μάρτιο ως τον Σεπτέμβριο του 2022. Οι ηχογραφήσεις έγιναν στη Μυτιλήνη και στην Αθήνα και συμμετείχαν τραγουδώντας οι: Κατερίνα Βασιλείου, Χρύσα Βέκιου, Νίκος Βερβενιώτης, Γιώργος Γέργος, Μιχάλης Δήσσος, Σίμος Ευθυμιάδης, Κώστας Καλδέλλης, Μυρσίνη Κουτσκουδή, Χάρης Μουρατίδης, Ειρήνη Στεφανοπούλου και Αμέρσσα Τσιριγώτη, ενώ συμμετείχε απαγγέλλοντας ο Θοδωρής Προκοπίου. Επίσης, αξιοποιήθηκαν τα εργαλεία της τεχνολογίας για να αναπαραχθούν μηχανικά διάφορα όργανα της ορχήστρας, ενώ σε τέσσερα τραγούδια συνεισέφερε ο βιολιστής Θέμης Πατίλας. Την επιμέλεια της ηχογράφησης και της μίξης του ήχου ανέλαβε ο Γιάννης Τσιριγώτης και το εξώφυλλο δημιούργησε ο Σίμος Ευθυμιάδης. Καθοριστική στο όλο εγχείρημα ήταν η συμβολή του Αχιλλέα Θεοφίλου.

Στα τραγούδια που περιλαμβάνονται στη συλλογή καταγράφεται η υφολογική και ειδολογική ποικιλία που ούτως ή άλλως συναντάται ευρέως στο συνθετικό έργο του Ν. Τσιριγώτη. Ο ακροατής μπορεί να διακρίνει στοιχεία από διάφορες μουσικές παραδόσεις, από το «έντεχνο» και το λαϊκό τραγούδι ως τη μουσική της λεσβιακής υπαίθρου. Το τοπικό στοιχείο παρουσιάζεται στα τραγούδια τόσο στο οργανολογικό επίπεδο (π.χ. «Πατινάδα», «Από τη μάνα στο μωρό»), όσο και στην αξιοποίηση των κωμικών-σατιρικών στοιχείων (π.χ. «Θαρρώ πως είν’ αλήθεια», «Ποντίκι και Λιοντάρι») που γίνεται με έναν διαδεδομένο στη λεσβιακή παράδοση τρόπο. Άλλωστε, όπως σημειώνει και ο Εφταλιώτης, «κάθε λαός έχει κάτι να πη στον κόσμο, και το λέει πάντα κατά την κράση του. Άλλος χαρούμενα, άλλος λυπητερά. Άλλος φανταστικά, άλλος θετικά.»³

Η μουσική συλλογή ξεκινάει με το «Δοξαστικό στον Αρ. Εφταλιώτη», το οποίο αποτελεί ένα τραγούδι – φόρο τιμής στον ποιητή – σε στίχους του Μολυβιάτη συγγραφέα-ποιητή Μήτσου Τσιάμη (1919-2008):

Στ’ ακρόγιαλα της Εφταλούς

ζουν οι «παλιοί σκοποί σου»

φως κι’ ομορφιά και πάλι φως

φωτίζουν τη σιωπή σου.⁴

Οι τοποχρονικές αναφορές στη λεσβιακή ύπαιθρο σχηματίζουν ένα νοητό νοσταλγικό μονοπάτι, που ξεκινάει με αφετηρία την ανάμνηση του Εφταλιώτη, έχει ως όχημα την όλη δημιουργία του και καταλήγει στη διαχρονικότητα του λόγου του. Αυτή ακριβώς τη δυναμική φωτίζει η μελοποίηση του Νίκου Τσιριγώτη, η οποία, από τη μία πλευρά σκιαγραφεί το πλαίσιο της λυρικής ανάμνησης και από την άλλη υπογραμμίζει την πορεία της ποιητικής διαδρομής.

Με παραμύθια ιστόριζες

και με παλληκαρήσια λόγια

που στάζανε φωτιά

για τα σωστά και τα ίσια.⁵

Στο ποίημα «Μάνα και γιος», για να αναδειχτεί το δράμα της ξενιτιάς, ο Εφταλιώτης αξιοποιεί τόσο μοτίβα της λαϊκής ποίησης,⁶ όσο και εκφραστικά σχήματα που είχε χρησιμοποιήσει στην έμμετρη μετάφραση της Οδύσσειας.⁷ Η στροφικού τύπου μελοποίηση και η επιλογή της τεχνικής της απαγγελίας (από τον Θοδωρή Προκοπίου) υποστηρίζουν τον αφηγηματικό χαρακτήρα του ποιήματος, επιτείνουν την αναμονή και ενισχύουν τη συναισθηματική κορύφωση, με τη δραματική κατάληξη της οικογενειακής ιστορίας που περιγράφεται. Στη μελοποίηση της «Πατινάδας» ξεχωρίζουν οι ηχοχρωματικές αναφορές στις μουσικές πρακτικές του ομώνυμου εθίμου της λεσβιακής υπαίθρου, παραπέμποντας στα χάλκινα πνευστά (φυσερά) και στο σαντούρι. Παρ’ όλο που το τραγούδι δεν έχει δημώδη χαρακτήρα, βασίζεται σε επτάσημο ρυθμό, προκειμένου να παραπέμψει στο πλαίσιο της περασμένης εποχής, που αβίαστα συνοψίζεται στον στίχο «έβγα φεγγαροπρόσωπη στο παραθύρι σου».

Στο «Νανούρισμα», η μάνα απευθύνεται στα στοιχεία της Φύσης ώστε να κοιμίσουν το μονάκριβο παιδί της. Ακριβώς επειδή πρόκειται για νανούρισμα, η μελωδία της φωνής πλάστηκε από τον συνθέτη ώστε να είναι αυθύπαρκτη, να μπορεί δηλαδή να τραγουδηθεί a capella (χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων). Η διακριτική ενορχήστρωση υποστηρίζει τη συνομιλία ανάμεσα στο ελάσσον τονικό περιβάλλον και τον αιολικό τρόπο, προσδίδοντας μία ονειρική αίσθηση αρχαϊκότητας. Η μελοποίηση και η ενορχήστρωση του τραγουδιού «Σα διω» παραπέμπει σε λαϊκότροπα ιδιώματα, καθώς αξιοποιούνται τροπικά στοιχεία της αστικής λαϊκής μουσικής του Μεσοπολέμου. Οι επιμέρους αισθητικές επιλογές κοιτούν σαφώς προς την Ανατολή, σε εναρμόνιση με το πρόσωπο στο οποίο απευθύνονται οι στίχοι («Σμυρνιά μου»).

Το παιδικό τραγούδι «Ποντίκι και Λιοντάρι» παραπέμπει στον αντίστοιχο λαϊκό μύθο. Η όλη μουσική επεξεργασία (σε επίπεδο προσωδίας, μελωδικής κίνησης, κ.λπ.), εξυπηρετεί τον εύθυμο χαρακτήρα του ποιήματος, ενώ και η ενορχήστρωση έχει παιγνιώδη διάθεση. Μάλιστα, η ιστορία τραγουδιέται με την παιδική φωνή του Χάρη Μουρατίδη. Στην πολύ ιδιαίτερη μελοποίηση του ποιήματος «Θαρρώ πως είν’ αλήθεια» ξεχωρίζει ο κωμικός χαρακτήρας, που επιτυγχάνεται μέσω αλλεπάλληλων βηματικών μελωδικών κινήσεων, αρπισμών και άλλων ενορχηστρωτικών τεχνασμάτων (χρωματικές κινήσεις, τρίλιες, κλισάντι κ.λπ.). Στο ερωτικό ποίημα «Στο περιβόλι μοναχός» εκφράζεται ο καημός της μοναξιάς και της λαχτάρας της αντάμωσης. Σε συνθετικό επίπεδο, επιλέγονται και αξιοποιούνται επιμέρους στερεοτυπικά στοιχεία της αστικής λαϊκής μουσικής παράδοσης που απευθύνονται άμεσα στο θυμικό του ακροατή, με στόχο να τραγουδηθούν τα συναισθήματα του πόνου και της λαχτάρας.

Στο τραγούδι «Στη βάρκα» απαντάται η συναξιοποίηση τονικών και τροπικών στοιχείων, μία επιλογή που χαρακτηρίζει γενικά τη μουσική του Νίκου Τσιριγώτη. Έτσι, σε ένα εύθυμο και αισιόδοξο –στα όρια της ευτυχίας– πλαίσιο περιγράφεται η αφέλεια της αγάπης.

Εσύ τιμόνι, εγώ κουπί,

Ώσπου να ξανοιχτούμε,

Και τότες – όποιος σου το πη

Πως έχει το φιλί ντροπή,

Το αίμα του να πιούμε.⁸

Το τραγούδι «Από τη μάνα στο μωρό» έχει έναν μυστηριακό και αρχέγονο χαρακτήρα. Τόσο στην αγάπη της μάνας, όσο και στη χαρά και τη γλυκύτητα του τραγουδιού της, υποφώσκει ένα «μάγιο μυστικό». Για την απόδοση της προαιώνιας και παντοτινής μητρικής αγάπης αξιοποιούνται τροπικά μελωδικά μοτίβα, ενώ οι οργανολογικές επιλογές (ούτι, νέι, σαντούρι κ.λπ.) και το προσεκτικά διαμορφωμένο ρυθμικό πλαίσιο σχηματίζουν μία επική ατμόσφαιρα, μέσα στην οποία υμνείται το μεγαλείο της Φύσης και της Μάνας.

Τέλος, στη μουσική συλλογή περιλαμβάνονται και οι οργανικές εκδοχές των τραγουδιών «Μάνα και γιός» και «Νανούρισμα». Φαίνεται ότι η ποίηση αποτελεί το έναυσμα για μια αυτοτελή δημιουργία που ξεφεύγει από τα όρια της ανάμνησης. Πρόκειται για την αναδιατύπωση ενός έργου. Ένα ποίημα χωρίς στίχους. Ένα τραγούδι χωρίς λόγια. Έναν αιώνα μετά τον θάνατο του ποιητή, το έργο του συνεχίζει να εμπνέει τη νέα δημιουργία:

Λαΐσιε μας τραγουδιστή,

της Γλώσσας λάλο αηδόνι.

Δεντρί ο λόγος που φύτεψες,

κι’ ολοχρονίς ψηλώνει…⁹